در مطالعات صورت گرفته راجع به رفتار‌های ناهنجار، پرخاشگری رفتاری است که برای آسیب رساندن به شخصی دیگر طرح‌ریزی یا اجرا می‌شود. برخی از پژوهشگران پرخاشگری را در معنی وسیع کلمه، اما الزاماً آسیب بدنی نمی‌دانند و مواردی، چون فحاشی، شایعه پراکنی، تهمت زدن و دیگر اشکال هتک‌آبرو را نیز پرخاشگری می‌دانند.
روانشناسان پرخاشگری را در دو صورت کلی "ابزاری" و "انفعالی" تقسیم بندی کرده‌اند.
پرخاشگری ابزاری که پرخاشگری پنهان، تهاجمی یا کنترل شده نیز خوانده می‌شود با سطوح پایین برانگیختگی همراه است و عموما هدفی غیر از آسیب بدنی رساندن را دنبال می‌کند. مثل داد و فریاد کردن بچه‌ها برای جلب توجه یا رجزخوانی در مسابقات ورزشی.
پرخاشگری انفعالی، اما به منظور صدمه و آزار رساندن به دیگری یا دیگران ابراز می‌شود و هدف آن صرفاً آزار رساندن است. مثلاً کودکی که برادر و خواهر خود را می‌زند و یا بچه‌هایی که در حیاط مدرسه به کتک کاری کودکان دیگر می‌پردازند
رابطه‌ی پرخاشگری و سن و سال
رفتار‌های پرخاشگرانه معمولا از اوائل زندگی شروع می‌شود. پژوهشگران با مطالعه‌ی کودکان پرخاشگر دریافتند که ۵۵ درصد پسران و ۴۱ درصد دختران از دوسالگی رفتار‌های پرخاشگرانه از خود نشان می‌دهند.
همچنین ۲۵ درصد پسران و ۳۴ درصد دختران دیگر نیز تا پنج سالگی رفتار‌های پرخاشگرانه از خود نشان داده اند.
با رفتن کودکان به کودکستان پرخاشگری جزئی مثل هل دادن و زدنِ دیگران در بسیاری از آن‌ها کاهش می‌یابد و با ورود به مدرسه این کاهش ادامه می‌یابد.
در اوائل نوجوانی افزایش آشکاری در میزان پرخاشگری دیده می‌شود که در ۱۸ سالگی به اوج خود می‌رسد و سپس به تدریج کاهش می‌یابد. با این حال شکل‌های جدی و خشن پرخاشگری در پسران بین 16تا 18 سالگی و در دختران بین 13 تا 15 سالگی به اوج خود می‌رسد.
علت پرخاشگری در کودکان
پژوهشگرانی که پرخاشگری را در کودکان مطالعه کرده‌اند معتقدند که وجود پرخاشگری ناشی از علل مختلفی است و معمولا حاصل ترکیبی از آنهاست.
مهمترین دلایل پرخاشگری در کودکان به این شرح است:
۱- مشاهده و الگوپذیری
یادگیری اولین و مهمترین دلیل پرخاشگری در کودکان است. کودکانی که الگوهای رفتاری پرخاشگرانه داشته‌اند، مانند الگوهای خود رفتار می‌کنند.
اگر به عنوان پدر یا مادر خُلق و خویی عصبانی و پرخاشگر داریم، فرزندانمان نیز پرخاشگر خواهند شد چرا که کودکان با والدین خود همانند سازی می‌کنند و این همانندسازی کاملاً ناخودآگاه صورت می‌گیرد.
یادمان باشد که حتماً لازم نیست با خودِ کودک پرخاشگری کرده باشیم؛ همین که او شاهد پرخاش پدر و مادر با یکدیگر یا دیگران باشد، این رفتار را فرا می‌گیرد. مشاهده‌ی فیلم‌های خشن و بازی‌های کامپبوتری نیز شامل این الگوپذیری می‌شود.
۲- ناکامی
ناکامی از دیگر دلایلی است که به پرخاشگری می‌انجامد. وقتی کودک به هدف خود دست نیابد و ناکام شود، یکی از رفتارهایی که از او سر می‌زند پرخاشگری است و اگر با پرخاشگری به خواسته‌ی خود دست یابد این رفتار پرخاشگرانه در او تثبیت می‌شود.
۳- اضطراب
کودکان مضطرب کودکان آرامی نیستند. آن‌ها پرخاشگری می‌کنند و البته بلافاصله پشیمان می‌شوند و احتمالاً از والدین خود عذرخواهی می‌کنند.
۴- افسردگی
همراه بودن پرخاشگری وکج خلقی در کودکان با علامت‌های دیگری، چون شب ادراری، دوری گزیدن، گریه‌های بی دلیل و افت تحصیلی در مدرسه می‌تواند نشانه‌ای از افسردگی باشد. در این صورت لازم است شرایط زندگی کودک توسط یک متخصص بررسی شود.
۵- عوارض مصرف دارو
مصرف برخی از دارو‌ها دارای عوارض جانبی از جمله کج‌خلقی و پرخاشگری است که البته با قطع مصرف (تحت نظر پزشک) خاتمه می‌یابد.
۶- مدرسه
کودکان گاهی در مدرسه قربانی پرخاشجویی سایر دانش‌آموزان یا معلمان هستند و این باعث می‌شود که خود آن‌ها نیز پرخاشجو شوند.
مهمترین عواملی که به پرخاشجویی در مدرسه می‌انجامد عبارت است از:
- مورد تمسخر قرار گرفتن از سوی همکلاسی‌ها یا معلمان
-کتک خوردن از دانش آموزان سال‌های بالاتر
- فرار کردن از مشاجرات با توسل به گریه کردن
- خجالتی بودن و سکوت مکرر در کلاس
- افت تحصیلی، افسردگی و ناراحت بودن از محیط مدرسه
رفتار با کودک پرخاشگر
• اولین گام درمان پرخاشگری در کودکان، شناسایی نوع و علت پرخاشگری است. با بچه‌ی خود پس از رفع موقعیت پرخاش، کاملاً همدلانه گفتگو کنید تا بتوانید نوع و دلیل آن را براساس توضیحات کودک خود بشناسید و به صورت موردی آن را حل کنید.
• اگر یکی اعضای خانواده الگوی پرخاشگری کودک شماست رفتار آن عضو را تصحیح کنید.
• اگر دریافتید که ناکامی دلیل پرخاشگری کودک است او را در رسیدن به اهداف مطلوب و دوست داشتنی کمک کنید.
• در مواردی که علت پرخاشگری اضطراب است، باید از نگرانی درونی و دلیل اضطراب کودک مطلع شوید. برای این کودکان ورزش کردن بسیار مؤثر است و باعث تخلیه هیجانی می‌شود.
• در مواردی که افسردگی دلیل پرخاشگری است باید از مشاوره متخصص بهره بگیرید. در این میان لازم است به این نکته پی ببریم که او چه چیز دوست داشتنی را از دست داده و چگونه می‌شود مورد از دست رفته را برای او جبران کرد.
• اگر فکر می‌کنید کودک شما قربانی خشونت در مدرسه شده است، بایستی با مسئولان مدرسه صحبت کرد.
• اگر نوع پرخاشگری کودک انفعالی است، باید کودک را از محیط و موقعیت آزار و اذیت کردن دور کرد تا مجبور نباشد برای تلافی و انتقام، افراد دیگر را اذیت کند؛ و اگر پرخاشگری از نوع ابزاری است، باید راه‌های دیگری را برای مطرح شدن کودک برگزید تا او ناچار نباشد از پرخاشگری برای جلب توجه استفاده کند.
چند توصیه‌ی کاربردی
۱- با کودک پرخاشجو قرار بگذارید تا برای رفتار‌های مطلوبش جایزه بگیرد و در مقابل نتیجه اعمال نامطلوبش را با محرومیت از تماشای برنامه دلخواهش ببیند. برای کنترل پرخاشگری محدودیت‌هایی (تنبیهاتی) را وضع کنید و به اطلاع کودک برسانید.
۲- الگوهای احتمالی پرخاشگری را به حداقل برسانید. از جمله:
الف) مراقب فیلم‌ها و تصاویری که کودک از تلویزیون و شبکه‌های اجتماعی موبایل محور می‌بیند، باشید.
ب) در حضور کودک پرخاش نکنید؛ نه با او نه با کس دیگری.
ج) الگو‌هایی را در اختیار کودک بگذارید که پرخاشگرانه نباشند (مثل عضوی از فامیل مانند مادر بزرگ، یک دوست خوب، یک فیلم ملایم و ...)
۳- آگاهی کودک را نسبت به رنجی که بر اثر پرخاشگری او در افراد یا حیوانات به وجود می‌آید، افزایش دهید.
۴- رفتار‌های همدلانه و عاطفی کودک را که مغایر با رفتار پرخاشگرانه است، تشویق کنید.
۵- به جای کودک پرخاشگر، به کودکی که به وی پرخاش شده توجه کنید.
۶- اگر قرار است کودک را به دلیل پرخاشگری اش تنبیه کنید، بهتر است به طریقی باشد که منجر به حمله‌ی انتقامی و تلافی جویانه از طرف کودک نشود. کودک حتماً باید مطمئن باشد که شما او را دوست دارید.
۷- برای کودک خود فرصت تخلیه‌ی هیجان را فراهم کنید، مانند بازی‌های پرتحرک و پر سر و صدا.
۸ - در برابر خواسته‌ای که با پرخاشگری ابراز می‌شود، مقاومت کنید تا کودک دریابد که نمی‌تواند با پرخاشگری به خواسته اش برسد. شاید در اوایل برای والدین سخت باشد که در برابر خواسته کودک شان بایستند، ولی بعد از مدتی خود کودک رفتارش را اصلاح خواهد کرد.
